خانه - مجله هفتگی کرگدن

__________________________________________________________________________________

شهریار توحید، ابن‌عربی، کیرکگور و چند روایت دیگر

__________________________________________________________________________________انسانِ تنها به‌خصوص آنگاه که در برابر رویدادها و اندیشه‌ها احساس عجز می‌کند، نیازمند یاری یا پاسخ از وجود یا نیرویی فراتر از خودش است و قربانی کردن را بهترین راه برای چنین پیوندی می‌پندارد

__________________________________________________________________________________

بهمن نامور مطلق

__________________________________________________________________________________

قربانی کردن و پیشکشی از کهن‌ترین آیین‌های شناخته‌شده است. قدیمی‌ترین روایت‌های اسطوره‌ای و روایت‌های مذهبی همواره جلوه‌هایی از چنین آیین‌هایی را به نمایش گذارده‌اند. همچنین باید یادآوری کرد که به تعداد فرهنگ‌ها اشکال گوناگونی برای قربانی کردن وجود داشته است. موضوع قربانی از قربانی‌های گیاهی تا حیوانی و حتی انسانی و در برخی اقوام یا مذاهب تا خود خدا و پسرخدا متنوع بوده است. حتی می‌توان با مطالعه آیین‌های قربانی به شناخت ضمیر ناخودآگاه اقوام نیز پی برد. برخی از محققان این حوزه مانند مارسل موس بر این باورند که قربانی کردن در کانون آیین‌ها و اسطوره‌ها جای می‌گیرند و کنشی آیینی محسوب می‌شوند.
هدف از قربانی کردن در اغلب آیین‌ها نزدیکی به معبود معرفی شده است. واژه قربانی دست‌کم در برخی از زبان‌ها مانند عربی و به دنبال آن، فارسی، به معنای نزدیکی و قربت است و قربانی کردن یکی از شیوه‌های نزدیکی به معبود تلقی شده است. همچنین در زبان عبری، کربان (Korban) به همین معنا به کار رفته است. به بیان دیگر، قربانی از رایج‌ترین و مطمئن‌ترین شیوه‌های قرب به خداست. اینکه بشر از دیرباز تلاش کرد با قربانی و پیشکش کردن نظر مساعد معبود خویش را جلب کند، امری است که محققان بر آن اشتراک نظر دارند. اما اینکه چگونه در چنین گستره‌ای نائل شد، هنوز در هاله‌ای از ابهام است. گفته می‌شود شاید تجربه خوشایند هدیه و پیشکش میان افراد و رضایت انسان‌ها آغاز چنین باوری بوده است. از نظر هوبر و موس که نخستین اثر بزرگ و محققانه را در سال ۱۸۹۹ در خصوص آیین قربانی نوشته‌اند: «آیین قربانی شیوه‌ای به منظور ارتباط میان غیرمقدس با امر مقدس به واسطه یک قربانی است.»
اما موضوع این است که چرا باید به امر مقدس یا به خیر نزدیک شد. بی‌تردید یکی از مهم‌ترین علل نزدیکی به خیر، دوری و گریز از شر است. به همین دلیل است که بسیاری از قربانی کردن‌ها برای بلاگردانی صورت می‌گیرد. یعنی اینکه بلا به مثابه شر و جلوه شر که انسان را تهدید می‌کند یا به او صدمه می‌زند، باید به شکلی از او دور شود. باورها و شیوه‌های زیادی در مورد بازگرداندن شر به خود شر یا به چیزی دیگر مانند یک حیوان یا اشیا در جوامع مختلف وجود داشته است. در واقع همان‌طور که انسان‌شناسان و مردم‌شناسان مانند جیمز فریزر هم بیان کرده‌اند، انسان برای مقابله با اغلب بلایای بزرگ و سهمگین مانند خشکسالی، سیل یا حمله قبایل وحشی یا فرمانروایی مستبد، خود را بی‌پناه و ضعیف می‌دید و می‌خواست تا به قدرتی ماورایی نزدیک و متصل شود. به همین دلیل به تجربه و قیاس آموخته بود برای رضایت دیگری – به قول ژرژ باتای – باید هزینه پرداخت کند.
یادآوری می‌شود که قربانی کردن با مجموعه‌ای از مفاهیم و کنش‌ها مرتبط است که یک شبکه معنایی گسترده و دلالت‌پردازی شکل می‌دهد که بدون مطالعه آن شناخت فرهنگ‌ها ناقص خواهد بود. ایثار، گذشت، پیشکش، آزمون، مثله کردن، رنج، خودآزاری، کشتن، نذر، نیاز، نیایش، گشایش، همیاری، همگرایی، نزدیکی، ارتباط، بخشودگی و برخی دیگر در این شبکه معنایی قرار می‌گیرند. برخی از این آیین‌های قربانی همراه با خودآزاری یا دیگرآزاری‌های هولناک نیز بود. به همین دلیل با گذر زمان و رشد تاریخ تمدن بشری، بسیاری از آیین‌های قربانی منسوخ شده‌اند و برخی از آن‌ها به عنوان مخوف‌ترین کنش‌های انسان‌های گذشته تلقی شده‌اند. اما تعدادی از آن‌ها هنوز زنده‌اند و به طور گسترده برگزار می‌شوند. آیین‌های قربانی همانند اسطوره‌ها و مرتبط با آن‌ها عمل می‌کنند.
نظریه‌های گوناگونی در خصوص آیین قربانی کردن ارائه شده است. یکی از این نظریه‌ها چنانچه گفته شد و نظریه غالبی هم تلقی می‌شود، همانا ایجاد ارتباط و نزدیکی با نیرویی ماورایی و مقدس است. انسانِ تنها به‌خصوص آنگاه که در برابر رویدادها و اندیشه‌ها احساس عجز می‌کند، نیازمند یاری یا پاسخ از وجود یا نیرویی فراتر از خودش است و قربانی کردن را بهترین راه برای چنین پیوندی می‌پندارد. لوی- استروس نیز مانند موس در حوزه تخیل انسانی به توجیه قربانی کردن می‌گردد اما برخی دیگر مانند باتای نیز بر این باورند که سرشت و طبیعت انسان موجب ویرانی و کشتن می‌شود و قربانی کردن به نوعی مهار این نیرو و میل به خشونت و قتل است. این نظریه به شکل کامل‌تر نزد رنه ژیرار در دهه‌های هشتاد و نود ارائه شد و بر حوزه اجتماعی و کارکرد اجتماعی قربانی کردن تاکید ورزید. وی با موضوع و نظریه «بهانه» نیز در مورد قربانی شناخته ‌شده است. بر این اساس، قربانی به مثابه یک بهانه برای شانه خالی کردن گروه از بار مسئولیت نیز طرح می‌شود. این نظریه به‌خصوص در مسائل اجتماعی و به‌ویژه در دوران معاصر مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین برخی بر کارکرد روانی و برخی دیگر بر کارکرد اجتماعی تاکید دارند، همان‌طور که برخی بر کارکرد اخلاقی و برخی دیگر بر کارکرد سیاسی تاکید می‌ورزند.
در حقیقت، قربانی یکی از عناصر اصلی و ضروری آیین قربانی است. به عبارت دیگر بدون قربانی آیین قربانی معنا ندارد. اما قربانی عنصری بسیار گوناگون و حتی متضاد است و دسته‌بندی آن دشوار. در برخی مراسم، قربانی باید بی‌گناه و در برخی دیگر باید گناهکار باشد. در برخی از مراسم نباید خونی ریخته شود و در برخی دیگر بدون خون ریختن، قربانی کردن معنایی ندارد. اما به طور کلی گفته شده است که اگر قرار است قربانی/ نذر انجام بپذیرد، باید قربانی بی‌گناه و پاک و همچنین مرغوب و والا باشد. یعنی اگر محصول کشاورزی یا حیوانی قرار است به عنوان قربانی یا نذر پیشکش شود، باید بهترین‌ها انتخاب شوند. قربانی نازل همواره مورد انتقاد قربانی‌پذیران بوده است، چنانچه برای آن ضرب‌المثل‌هایی ساخته شده است. روغن ریخته را نذر امامزاده کردن یکی از آن‌هاست.
با نگاهی گذرا به آیین‌های قربانی در عصر حاضر، با جرئت و قطعیت می‌توان گفت بزرگ‌ترین آیین قربانی که توانسته است در طول تاریخ ادامه حیات بدهد و …

برای خواندن ادامه مطلب با ما در کرگدن 116 همراه باشید.

ش	ی	د	س	چ	پ	ج
« تیر
			1	2	3	4
5	6	7	8	9	10	11
12	13	14	15	16	17	18
19	20	21	22	23	24	25
26	27	28	29	30	31

همه آنچه در کرگدن ۱۱۶ می‌خوانید

اوراهام آوینو

پایم را گچ گرفتند؛ چه گچی؟ سیمان

دلتنگی‌های نقاش رویاها و کابوس‌ها

همه آن‌ها از زیر شنل گوگول بیرون آمدند