خانه - مجله هفتگی کرگدن

____________________________________________________________

اغنیا ماننده سرگین‌کشان

__________________________________________________________________________________

اگر سرمایه‌داری توانسته دوزخیان زمین را به بهشت‌های دم دستی و پیش‌پاافتاده منتقل کند، پس چه مسئله‌ای می‌توانیم با آن داشته باشیم؟

__________________________________________________________________________________

سیدعلی میرفتاح

__________________________________________________________________________________

از چرچیل نقل می‌کنند که دموکراسی خوب‌ترین بدی است که فعلا دم دست داریم و کارمان با آن راه می‌افتد. دموکراسی عیب و نقص زیاد دارد. نه‌فقط در عالم نظر می‌توان نقدش کرد و عیوبش را به رخ کشید بلکه در عمل هم گیر و گرفتاری زیاد دارد. چه گرفتاری و گیری بالاتر از اینکه از دل ساز‌و‌کار دموکراسی دست آخر دیوانه‌ای چون ترامپ سر بیرون می‌آورد؟ مع‌الوصف ترازو که بگذاریم، خوبی‌های دموکراسی سنگین‌تر است از بدی‌هایش. همین هم باعث ماندگاری و فراگیری‌اش شده. کسی منکر ضعف‌ها و اشکالات مردمسالاری نیست. در این باره کتاب‌ها نوشته شده، بزرگان و متفکران سخن‌های ارزشمند گفته‌اند. نه‌فقط منتقدان تند و تیز دموکراسی در این میدان فرس رانده‌اند بلکه طرفداران دموکراسی هم به امید اصلاح، عیب‌ها و نواقص این مکتب را فهرست کرده‌اند و به آن‌ها پرداخته‌اند. صد، صد و پنجاه سال پیش طرفداری از یک مکتب و مرام ایجاب می‌کرد که طرفداران جلوی منتقدان صف‌آرایی کنند، ضعف و فتورهای خود را نبینند، اگر می‌بینند لاپوشانی کنند و اگر می‌شنوند گوش‌کری خود در‌دهند، از آن طرف هم منتقدان و مخالفان شمشیر را از رو می‌بستند و جز بدی طرف مقابل نمی‌دیدند و نمی‌گفتند. این حرف حافظ که «عیب می جمله بگفتی هنرش نیز بگو» خیلی مدرن است و جزو افتخارات تاریخ ما به حساب می‌آید و ما می‌توانیم سرمان را بالا بگیریم از این‌همه انصاف. بشر تازه همین اواخر به این نتیجه رسیده که به جای منکوب کردن و تخطئه کردن شدید و غلیظ طرف مقابل با متانت و بردباری بنشیند و خوب و بد امور را بسنجد. این روش در قرآن مجید هم سابقه دارد و یکی از دلایل شکوفایی تمدن اسلامی همین بود که متفکران مسلمان به تاسی از قرآن، منتقدانه با اشیا مواجه شدند و توانستند بی‌حب و بغض منافع و مضار آن‌ها را واقف شوند. در شرع اسلام مشروب الکلی نه‌فقط حرام است بلکه نجس است و دینداران باید از آن اجتناب کنند، مع‌ذلک قرآن به خمر که می‌رسد صراحتا به منافعش اشاره می‌کند هر چند مضارش بیشتر است. این شیوه به متفکران مسلمان کمک کرد تا از ارتفاعی دیگر به امور عالم بنگرند. آن حرف درخشان حافظ هم در اصل ترجمه‌ای است از همین شیوه قرآنی. به بحث خودم برگردم باید بگویم که هیچ اهمیتی ندارد که ما شیفته دموکراسی باشیم یا دشمنش. نه شیفتگی دردی از دردهای بشریت کم می‌کند و نه دشمنی با آن توان اصلاح امور را دارد. مهم این است که بتوانیم از ارتفاعی بالاتر، منتقدانه با دموکراسی مواجهه پیدا کنیم و عیب و هنرش را بگوییم. دموکراسی عیب زیاد دارد اما هنر نیز کم ندارد. در واقع چیزی که باعث شده دموکراسی گسترش پیدا کند و ماندگار شود و خواهان پیدا کند، همین است که مردم، مقدم بر مردم، صاحب‌نظران و سیاستمداران و متفکران دریافته‌اند که سرجمع منافعش بر مضارش می‌چربد. پادشاهی هم به این دلیل ور‌افتاد – خدا بخواهد تتمه‌اش در اروپا و در میان عرب‌ها و در بعضی کشورهای عقب‌افتاده ورمی‌افتد – که مضارش از منافعش سنگین‌تر بود و هست. همین ماندن یا ورافتادن را دست‌کم نگیرید. چیزی که بماند دلیل بر حقانیتش نیست، چیزی هم که نماند کسی نمی‌تواند بگوید باطل بوده، مع‌ذلک باید بپذیریم که مردم چیزی را بیهوده پس نمی‌زنند ایضا چیزی را بیهوده وارد زندگی خود نمی‌کنند. در طول هزاران سال خرد جمعی شبیه غربال عمل کرده و بعضی کتاب‌ها و سنت‌ها و مکتب‌ها و آیین‌ها را حفظ و حراست کرده، باقی چیزها را به عمد کنار گذاشته تا به فراموشی سپرده شوند. اگر با دقت بیشتری به مانده‌ها و فراموش‌شده‌ها نگاه کنیم، می‌بینیم بشر سخت‌ها را کنار گذاشته، راحت‌ها را نگه داشته. تعبیری که پیامبر اسلام درباره شریعت اسلام به کار برده‌اند بسیار بسیار قابل تامل است: سهله سمحه. اگر این شریعت توام با تساهل و تسامح نبود امکان نداشت از سوی عرب‌ها، ایرانی‌ها، مصری‌ها، سوری‌ها، هندی‌ها و… به سمع قبول شنیده شود. در دین یهود تاکید فراوان شده که شنبه تعطیل است و کسی حق کار کردن ندارد. این قصه آن‌قدر جدی است که حتی در قرآن مجید هم داستانی آمده که یهودی‌ها برکه‌ای ساختند تا شنبه ماهی‌ها را گیر بیندازند، یکشنبه شکارشان کنند. این قضیه شنبه را احبار و کاهنان یهودی چنان سختگیرانه پی ‌می‌گرفتند که برای یهودی‌ها، به‌خصوص یهودی‌های فقیر و گرسنه اسباب زحمت فراهم می‌آوردند. وقتی عیسی علیه‌السلام مبعوث شد، فقرای یهود حکم شنبه را از او پرسیدند و دنبال راه‌حلی گشتند بلکه قدری از سختی زندگی‌شان بکاهند. عیسی جمله معروفی دارد که نه‌تنها در قضیه شنبه بلکه در دیگر امور عالم نیز راهگشاست. او گفت خدا شنبه را برای آدم ساخته‌ نه آدم را برای شنبه. اگرچه امروز یهودیان متشرع کماکان به تعطیلی شنبه متعهدند اما در کل این رسم ورافتاده و عموم مردم رعایتش نکردند. رعایتش نمی‌کنند زیرا با زندگی نمی‌سازد و آدمی را به سختی و مشقت می‌اندازد. یکی از دلایل اینکه دموکراسی فراگیر شده و مردم اعم از دیندار و بی‌دین از آن استقبال می‌کنند، همین است که ساده است و با زندگی نیز سازگار است. پادشاهی هم گیر و گرفتاری زیاد داشت، سخت بود، با لایف‌استایل ما هم جور درنمی‌آمد، برای همین پس زده شد و پس زده می‌شود. بحث سادگی و آسانی را باید بعدا بنشینیم و به تفصیل زوایا و جوانبش را بسنجیم. عجالتا همین قدر بگویم که رفاه و خوشی و امنیت و کامروایی در دل سادگی و آسانی قابل رویتند. چیزی که باعث شده یخ نظام سرمایه‌داری بگیرد و به انواع و انحاء و اسامی مختلف، مردم و نظام‌های سیاسی به آن تن بدهند همین است که با خودش سادگی و آسانی و رفاه و امنیت و راحتی و خوشی و کامروایی و امنیت می‌آورد. بگذارید قبل از اینکه مواهب دم دستی نظام سرمایه‌داری را برشمرم، توجه شما را به بدیل سرمایه‌داری، یعنی نظام سوسیالیستی و کمونیستی جلب کنم. همان بدیلی که در اتحاد جماهیر شوروی فروپاشید و جلوی چشم ما رهسپار زباله‌دان تاریخ شد.
حالا که بحث به این‌جا رسید بد نیست در حضور شما بزرگواران اعتراف کنم که در دلم به سوسیالیسم تعلق خاطر دارم، چپ‌ها را بیشتر دوست دارم، مجالست با آن‌ها را به مجالست با دیگران، علی‌الخصوص راست‌ها ترجیح می‌دهم، از سرمایه‌داری و سرمایه‌دارها بدم می‌آید و از فراگیر شدن ارزش‌های سرمایه‌داری نگرانم. با این همه سرمایه‌داری را مصداق این آیه شریفه قرآن می‌دانم که «و عسی ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم». یعنی درست است که این نظام زشت و پلید و ظالمانه به نظر می‌آید اما تهش برای شما خیر است.
سرمایه‌داری قدیم با سرمایه‌داری امروز فرق می‌کرد. زمان قدیم حقیقتا کاخی ساخته نمی‌شد مگر اینکه قبلش کوخ‌های بسیار با خاک یکسان می‌شد. زمان قدیم کسی سیر و پر نمی‌خوابید مگر اینکه نیرویی قهار هزاران نفر را وامی‌داشت تا سر گرسنه به بالین بگذارند. ظلم علنی چنان با سرمایه‌داری عجین بود که هیچ‌کس از نعمات خداوند برخوردار نمی‌شد مگر اینکه گروه کثیری محروم بمانند. اما سرمایه‌داری باهوش است و توان نقد خودش را دارد. از یک جایی سرمایه‌داری به این نتیجه رسید که لااقل حفظ ظاهر کند و به موازات بهره‌مندی صاحبان سرمایه، ولو اندک، رفاه و امنیت و غذا و شادکامی را به کارگران و کارمندان هدیه بدهد. در باطن من هم با شما هم‌عقیده‌ام که برده‌داری به قوت خود باقی است و کثیری از مردم کار می‌کنند تا قلیلی بخورند، اما ظاهر ماجرا فرق زیادی کرده و دوزخیان روی زمین توانسته‌اند برای خود بهشت کوچکی دست و پا کنند. این کوچ دسته‌جمعی را از دوزخ به بهشت دست‌کم نگیرید. در اینکه به کارگران و فقرا ظلم می‌شود کسی تردید ندارد اما نمی‌توان منکر شد که وضع زندگی کارگران امروز قابل مقایسه با کارگران قرن هجدهم نیست. قرن هجدهم سهل است حتی وضع کارگران امروز قابل مقایسه با کارگران شصت، هفتاد سال پیش نیست. اشتباه نکنید، نمی‌گویم زندگی فقرا، به‌خصوص زندگی طبقه کارگر عالی است، بلکه می‌گویم همین نظام سرمایه‌داری برای کارگران شرایطی فراهم کرده که تصورش در قرن قبل به خواب و خیال می‌مانست. امروز فلان سرمایه‌دار جت خصوصی دارد، در اقیانوس اطلس جزیره اختصاصی دارد، چینی‌ها و پاکستانی‌ها و بنگلادشی‌ها جان می‌کنند سودش به جیب او می‌رود، عین سلیمان که راه می‌رفت و مورچگان از جلو پایش می‌گریختند، من و شما هم باید از جلو دست و پای سرمایه‌دار بگریزیم. با این همه سر جمع زندگی برای همه آسان‌تر شده علی‌الخصوص برای کارگر. امروز کارگر می‌تواند متنعم شود، شب‌ها کنار ساحل عیش و عشرت کند و کام خود را روا سازد. از سرریز کار و سرمایه، طبقه متوسط هم حال و روز بهتری پیدا کرده. به برکت زحمتی که کارگران ارزان‌قیمت آسیایی می‌کشند، امروز من و شما در زمره کامرواهای عالم درآمده‌ایم: سفر می‌رویم، لباس می‌خریم، سیر و پر غذا می‌خوریم، سوار اتومبیل شخصی می‌شویم، در خانه کوچکمان ماشین رختشویی و حتی ظرفشویی داریم، تلویزیون داریم، هر وقت مریض شویم به پزشک مراجعه می‌کنیم، بالاتر از سلامتی برای زیبایی‌مان خرج می‌کنیم، برای پیری و کوری‌مان تامین آتیه کرده‌ایم، برای بازنشتگی‌مان پول کنار گذاشته‌ایم، در بانک حساب پس‌انداز داریم و کسی علنا نمی‌تواند دارایی‌مان را بالا بکشد، احساس امنیت می‌کنیم، مرفه به آن معنای تاریخی و طبقه‌ای نیستیم اما الحق و الانصاف در زمره مرفهینیم… این‌ها را می‌توان به خیلی چیزها و جاها نسبت داد اما چون نیک بنگری می‌بینی تهش چیزی جز نظام سرمایه‌داری نیست که رنگ و جامه عوض کرده و با خودش آسانی و آسودگی و رفاه همگانی آورده. در بعضی جاها این وظیفه دولت است که رفاه بیاورد. بعضی دولت‌ها هم این کار را می‌کنند اما خوب که نگاه کنی می‌بینی سرمایه‌داری خواسته یا نخواسته، این دنیای نسبتا قابل تحمل را برای ما ساخته. اگر می‌بینید نظام کمونیستی فرومی‌پاشد و نظام سرمایه‌داری خودش را می‌گستراند و حتی چین را به تصرف خود درمی‌آورد، دلیلش همین است که خودش را با زندگی سازگار کرده. سرمایه‌داری زمان قدیم بار خاطر بود اما الان لااقل در ظاهر یار شاطر است. دقیقا برعکس کمونیسم. یار شاطر که نبود هیچ، بار خاطری بود که بدن طاقت کشیدنش را نداشت. سازگاری سرمایه‌داری و دموکراسی هم قابل تامل است. دقیقا هر‌دو دریافته‌اند برای اینکه بمانند باید سبیل عامه را چرب کنند و تا آن‌جا که ممکن است راضی نگهشان دارند…
من آن‌قدر از رفاه و آسایش و امنیت سخن گفتم که معلوم نشد از چه چیز سرمایه‌داری بدم می‌آید. اگر سرمایه‌داری توانسته دوزخیان زمین را به بهشت‌های دم دستی و پیش‌پاافتاده منتقل کند، پس چه مسئله‌ای می‌توانیم با آن داشته باشیم؟ آیا این همان مسئله تاریخی نیست که دست از سرمان برنمی‌دارد؟ آیا به واسطه تصاویر وحشتناکی که از سرمایه‌داران قرن هجدهم داریم، از سرمایه‌داران امروز نمی‌ترسیم؟ آیا تحت تاثیر جان اشتین‌بک نیست که از ملاکان بزرگ بدمان می‌آید؟ آیا دیکنز تصویر یک سرمایه‌دار خودخواه ظالم را روی ذهن و ضمیرمان حک نکرده؟ راستش را بگویم سرمایه‌داری هنوز هم با ظلم همسایه است. اگر از قبل گردش مالی نجومی، از سرریز بخور و بریز و بپاش سرمایه‌داران وضع ما خوب شده، نباید فکر کنیم که سرمایه‌داری سر عقل آمده و به فکر افتاده تا دیگران را با خودش شریک کند. نه. «انّ الانسان لیطغی، عن رآه استغنی» یا «ولو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فی الارض». آدمیزاد ذاتا اهل طغیان است و همین که برخورداری‌اش بیشتر شود خودبزرگ‌بین می‌شود و گمان می‌کند حق بیشتر بلکه سهم بیشتری از عالم دارد. این را حتی در سرمایه‌دارهای جزء هم می‌شود دید که به واسطه دارایی‌شان متوهم می‌شوند و بر بقیه فخر می‌فروشند و گمان می‌کنند که بر مردم سطوت و سلطنت دارند. دقت کنید می‌بینید کسی که ماشین میلیاردی سوار می‌شود ناخواسته سهم بیشتری از خیابان را طلب می‌کند. خیابان که سهل است سهم بیشتری از حیات را طلب می‌کند. سخت بشود توانگری پیدا کرد که به اخلاق پاکیزه درویش باشد. پول با خودش چیزهایی می‌آورد که کم آدم‌هایی توان پس زدنش را دارند. مصاف پلنگان نیاید ز مور. بحث را به اندرزهای اخلاقی تقلیل نمی‌دهم بلکه منظورم این است که سرمایه‌داری اقتضائاتی دارد که کمتر کسی می‌تواند زیر بار آن‌ها نرود. از جمله اینکه با خودش اتوریته می‌آورد و اتوریته در بسیاری مواقع مقدمه ظلم و استبداد است. جلوتر آیه قرآن را خواندم و گفتم «و عسی ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم». نمی‌خواهم سرمایه‌داری را مصداق خیر لکم بنشانم اما واقع‌بین اگر باشیم باید بگوییم که بی‌خیر هم نبوده است. حتی به لحاظ تاریخی سرمایه‌داری به تکامل کمک کرده و دنیای بهتری برای ما ساخته. با این حال من هم به خودم و هم به شما توصیه می‌کنم دنبال پولدار شدن نرویم و سودای سرمایه‌داری در سر نپرورانیم. کار دنیا بدون سرمایه‌داری و سرمایه‌داران راه نمی‌افتد، اما حیف من و شماست که بخواهیم سرمایه‌دار شویم. مولوی مثالی می‌زند که شاهکار است. او می‌گوید برای اینکه آب زلال حمام داغ شود، عده‌ای به عنوان تون‌تاب باید تن به کار کثیف بسپارند، در گلخن سرگین و کثافت بسوزانند، خودشان را به انواع و اقسام پلیدی‌ها بیالایند تا شما به حمام بروید و خودتان را تمیز کنید و ترگل و ورگل بیرون بیایید. آن وقتی که شما دارید خود را در آب گرم و صاف پاک می‌کنید، همان موقع پشت صحنه، تون‌تاب‌ها دارند زحمت می‌کشند و در گلخن خود را به انواع و اقسام پلیدی‌ها می‌آلایند و تن به خفت و خواری و پلشتی می‌دهند. انتخابش با شماست که تون‌تاب بشوید یا به حمام بروید و خود را پاک و تمیز کنید. «شهوت دنیا مثال گلخن است/ که ازو حمام تقوا روشن است// لیک قسم متقی زین تون صفاست/ زانکه در گرمابه است و در نقاست// اغنیا ماننده سرگین‌کشان/ بهر آتش کردن گرمابه‌بان// اندر ایشان حرص بنهاده خدا/ تا بود گرمابه گرم و با نوا// ترک این تون گوی و در گرمابه ران/ ترک تون را عین آن گرمابه دان…» ابیات مولانا را توهین‌آمیز تلقی نکنید. حرف این عارف بزرگ این است که دنیا به سرمایه‌دار نیاز دارد. اگر سرمایه‌داران نبودند دنیا به این درجه از پیشرفت نمی‌رسید. تمام اختراعاتی که دنیا را راحت‌تر و قابل تحمل‌تر کرده‌اند یا از دل جنگ بیرون آمده‌اند یا طمع اغنیا باعث پدید آمدنشان شده. مع‌ذلک آن‌قدری که در دنیا به ما خوش می‌گذرد به اغنیا خوش نمی‌گذرد… اغنیا را حواسم هست که معادل سرمایه‌دار نگذارم. این دو با هم فرق دارند مع‌ذلک نقطه اشتراکشان بسیار است. به‌خصوص آن‌جا که طمع وامی‌داردشان تا گلخن دنیا را داغ نگه دارند به‌شدت شبیه هم می‌شوند. بحث را اخلاقی نکنم. چیزی که می‌خواستم بگویم همان بود که کار دنیا بی‌سرمایه‌دار راه نمی‌افتد کما اینکه گلخن حمام بی‌ زحمت سرگین‌کشان داغ نمی‌شود.

ش	ی	د	س	چ	پ	ج
« خرداد
1	2	3	4	5	6	7
8	9	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30	31

آنچه در کرگدن ۱۱۴ خواهید خواند

چرخ‌وفلک به ‌سوی جهنم

مردی که بعد از مردن متولد شد

دری به خانه خورشید

سرمایه‌داری؛ گذشته طلایی، آینده نفرین‌شده